انتخابات دموکراتیک، انتخابات آزاد، انتخابات رقابتی

  

«انتخابات آزاد» یکی از عباراتی است که بدون تعریف دقیق و مشخص، این روزها در فضای سیاسی ایران بر سر زبانها افتاده است. از این عبارت، معانی مختلف و حتی متناقضی برداشت می شود. برای شناخت معنای «انتخابات آزاد» نیاز است که ابتدا به بررسی مفهوم «انتخابات دموکراتیک» بپردازیم.

انتخابات دموکراتیک و شرایط آن

اولین رکن دموکراسی، وجود «انتخابات دموکراتیک» است. بر طبق استانداردهای جهانی، انتخابات دموکراتیک شش شرط اساسی دارد:
۱ـ حق رای باید عمومی باشد یعنی عموم افراد بزرگسال دارای حق رای برابر باشند.
۲ـ انتخابات باید بطور متناوب و منظم برگزار شود.

۳ـ انتخابات باید «سالم» باشد؛ یعنی نتایج نهایی انتخابات باید منطبق با آرای ریخته شده به صندوقها باشد. این مساله نیازمند حضور نهاد مستقل و بیطرف برای برگزاری و نظارت بر انتخابات است.

۴ـ انتخابات باید «آزاد» باشد؛ یعنی تمامی افراد، گروهها و احزاب سیاسی با گرایشات مختلف بتوانند آزادانه در انتخابات کاندید داشته و از حق آزادی بیان و آزادی تجمع بهره مند باشند. همچنین افراد حق داشته باشند به هر کسی که میخواهند آزادانه رای دهند.
۵ـ انتخابات باید «عادلانه» باشد؛ یعنی فرصت، امکانات و شرایط تبلیغات برای کاندیداها و گروههای مختلف به شکل عادلانه ای وجود داشته باشد.

۶ـ نهادی «مستقل و بی طرف» و قوانین مشخص برای رفع اختلاف های احتمالی درباره نتایج انتخابات وجود داشته باشد.

برای توصیف انتخاباتی که تمامی شرایط بالا را دارد از عنوان «انتخابات آزاد و منصفانه» (Free and Fair Elections) نیز استفاده می شود.

اگر بعضی از این شروط بطور جدی مخدوش شود، انتخابات دموکراتیک (و یا باصطلاح آزاد و منصفانه) نخواهد بود. در اینجا چند نمونه از کشورهایی که در انتخابات آنها یک یا چند شرط انتخابات دموکراتیک نقض شده است ذکر می شود:
در دوران حکومت آپارتاید در آفریقای جنوبی، از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۹۴ سیاهان حق رای در انتخابات نداشتند. همچنین در سوییس تا سال ۱۹۷۱ زنان حق رای در انتخابات سراسری را نداشتند و این دو نمونه هایی از نقض یا نقص شرط اول انتخابات است.

در برمه که چندین دهه است نظامیان بر آن حکومت می کنند، در سال ۱۹۹۰ انتخابات پارلمانی با حضور احزاب مخالف برگزار شد. اما هنگامیکه حزب «اتحاد ملی دموکراسی» به رهبری آنگ سان سوچی در انتخابات پیروز شد، نتیجه انتخابات پذیرفته نشد. در این انتخابات شرط چهارم ـ آزاد بودن انتخابات ـ وجود داشت ولی شرط سوم ـ سالم بودن انتخابات ـ رعایت نشد و در نتیجه، آرای مردم به حساب نیامد. همچنین بعد از انتخابات سال ۱۹۹۰، تا سال ۲۰۱۰ هیچ انتخابات دیگری در برمه برگزار نشد که این مساله نقض شرط دوم انتخابات دموکراتیک ـ یعنی متناوب و منظم بودن ـ را نشان می داد.

انتخابات ریاست جمهوری در ونزوئلا در سال ۲۰۱۲ با حضور کاندیدای مخالفان برگزار شد و در نتیجه انتخاباتی آزاد بود. نهادهای ناظر بین المللی سلامت انتخابات را نیز تایید کردند اما درباره شرط پنجم انتخابات ـ یعنی عادلانه بودن ـ تردیدهای جدی وجود داشت؛ چرا که ناظران اعلام کردند رییس جمهور وقت ـ هوگو چاوز ـ تمامی امکانات و رسانه های دولتی را جهت تبلیغات بکار گرفته و رقیب او از امکانات عادلانه ای برخوردار نبوده است.

در انتخابات آمریکا در سال ۲۰۰۰، دو کاندید رقیب، آرای بسیار نزدیکی کسب کردند و بر سر مساله پیروزی هر یک از کاندیداها ـ جورج بوش و ال گور ـ اختلاف بوجود آمد. در این انتخابات برخورداری از شرط ششم ـ یعنی وجود نهاد مستقل و بی طرف جهت حل اختلاف ـ باعث شد که رای نهایی پیروزی جورج بوش مورد پذیرش کاندیداها و طرفدارانشان قرار گیرد. اما بروز اختلافی مشابه در انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ در ایران، باعث ایجاد تنش و نهایتا عدم پذیرش رای شورای نگهبان توسط کاندیداهای معترض و طرفدارانشان گردید، چرا که این شورا عملا نهادی مستقل و بی طرف جهت حل اختلافات نبوده است. 

انتخابات و شرایط شش گانه در جمهوری اسلامی

از میان ۶ شرط بالا، دو شرط اول در انتخابات جمهوری اسلامی معمولا رعایت شده است؛ اگر چه حداقل سن لازم برای حق رای در سالهای مختلف تغییراتی داشته است.

شرط سوم، سالم بودن انتخابات، کمابیش مورد سوال بوده است. سلامت انتخابات در بعضی موارد بطور نسبی مورد قبول بوده (۲ خرداد ۷۶) و گاه بطور جدی مخدوش بوده است (مانند تردیدهای جدی که نسبت به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سالهای ۸۴ و ۸۸ وجود داشته یا باطل کردن آرای کاندیداهای دگراندیش در انتخابات مجلس اول و ششم). شرط چهارم، آزاد بودن انتخابات، در هیچ دوره ای (بجز انتخابات دوره اول مجلس) رعایت نشده است؛

شرط پنجم (عادلانه بودن انتخابات) هم معمولا مورد مناقشه بوده چرا که وجود رانت ها و امکانات حکومتی در جلب و مدیریت آرا نقش مهمی داشته است.

نهاد «مستقل و بی طرف» جهت حل اختلاف، یا همان شرط ششم، هم وجود نداشته و به همین دلیل اختلافات پیش آمده بر سر نتایج انتخابات ۸۸ رفع نگردید و کاندیداهای معترض و طرفداران آنها قانع نشدند.

با توجه با این نکات، در جمهوری اسلامی تاکنون «انتخابات آزاد» با حضور تمامی گرایشات سیاسی نداشته ایم بلکه تنها «انتخابات رقابتی» میان کاندیداهایی که مورد تایید و اعتماد حکومت بوده اند برگزار شده است. انتخابات رقابتی، در مواردی که مهندسی نشده و بطور نسبی سالم برگزار شده ـ مانند انتخابات ۲ خرداد ۷۶ ـ موجب تغییراتی در فضای سیاسی کشور شده است. اما وقتی که شروط «انتخابات دموکراتیک» نهادینه نشده باشد و شرط سالم و آزاد بودن انتخابات هم جدی گرفته نشود، انتخابات رقابتی نیز به مرور زمان به انتخابات فرمایشی تبدیل می گردد.

انتخابات رقابتی، انتخابات آزاد نیست!

«انتخابات رقابتی یا دوقطبی» به انتخاباتی گفته میشود که در آن فقط دو جریان سیاسی که باورها و تضادهای سیاسی مشخصی دارند ـ و البته تنها جریان های سیاسی اصلی در کشور نیستند ـ بتوانند در انتخابات شرکت کنند.
در سالهای میانی دهه هفتاد بخشی از نیروهای سیاسی موسوم به خط امام که گرایش به باز کردن فضای سیاسی ایران داشتند، توانستند در انتخابات رقابتی سال ۱۳۷۶ پیروز شده و جناح سیاسی معروف به «اصلاح طلبان» را شکل دهند. جریان اصلاح طلبی تلاشهایی در راستای وسعت بخشیدن به دامنه حضور نیروهای سیاسی در بعضی از انتخابات انجام داد تا شاید بتواند انتخابات رقابتی را تا حدی به انتخابات آزاد نزدیک کند ( مانند انتخابات دور دوم شوراها که کاندیداهایی از نهضت آزادی نیز در آن حضور داشتند). اما در انتخاب های اصلی مانند انتخابات مجلس و انتخابات ریاست جمهوری باز هم کاندیداهای نزدیک به نیروهای دگراندیش رد صلاحیت شدند و یا کاندیدای آنها پس از پیروزی در انتخابات (مجلس ششم) حذف شدند.

در جمهوری اسلامی، از سال ۷۶ دو جریان سیاسی ـ اصلاح طلبان و محافظه کاران ـ حق فعالیت و مشارکت در فرآیند سیاسی را داشتند و «انتخابات رقابتی» میان کاندیداهایی از این دو جناح انجام می گرفت. زمانیکه کاندیداهای انتخابات شعارها و مطالباتی را مطرح می کردند که تا حدودی با مطالبات نیروهای محذوف سیاسی و خواسته های مردم ناراضی همخوانی پیدا می کرد، آن انتخابات به امید ایجاد گشایشی هر چند کوچک، مورد استقبال عمومی بیشتری قرار می گرفت. اما به هر حال بر طبق استانداردهای ذکر شده، این نوع انتخابات مصداق «انتخابات آزاد» نبود؛ اگر چه بعضی از نیروهای سیاسی دو جناح اصلی از آن نوع انتخابات بعنوان «انتخابات آزاد» یاد می کنند. 

بعضی از فعالان اصلاح طلب معتقد بودند که حضور در انتخابات رقابتی شاید بتواند مسیر را برای رسیدن به انتخابات آزاد هموار کند، اما این مساله در عمل تحقق نیافت. پس از حوادث سال ۸۸ و حذف احزاب اصلی جناح اصلاح طلب از میدان انتخابات رقابتی، دو جناح جدید در میان نیروهای محافظه کار شکل گرفت. اختلافات و رقابت بین این دو جناح بر سر کسب قدرت، کمتر از اختلافات میان دو جناح اصلاح طلب و محافظه کار نیست. از این روست که می توان تصور کرد در انتخابات آینده ریاست جمهوری در سال ۹۲، اگر حتی اجازه حضور موثر اصلاح طلبان در انتخابات داده نشود، باز هم «انتخابات رقابتی» یا «دو قطبی»، این بار با حضور دو جناح سیاسی از محافظه کاران، شکل خواهد گرفت.

انتخابات در آفریقای جنوبی دوران آپارتاید هم به شکل «انتخابات رقابتی» و «سالم» بود که در آن، میان سپیدپوستان حاکم رقابت جدی وجود داشت. بدیهی است که انتخابات در دوران رژیم آپارتاید را هرگز نمی توان بعنوان «انتخابات آزاد» پذیرفت، چرا که اکثریت مردم (سیاه پوستان) از حق مشارکت در پروسه انتخابات محروم بودند.

«سالم بودن انتخابات»؛ حداقلی ترین شرط

سالم، آزاد و عادلانه بودن انتخابات یقینا بطور نسبی قابل ارزیابی است و معیار سنجش آنها صفر و یک نخواهد بود. برای داوری درباره شرایط انتخابات دموکراتیک، معیارهای استاندارد و منشورهای بین المللی وجود دارد و البته نهایتا افکار عمومی و ناظران بی طرف هستند که درباره قابل قبول بودن یا نبودن آن داوری میکنند.

در میان شش شرط ذکر شده برای انتخابات دموکراتیک، شرط «سالم بودن» انتخابات اهمیت ویژه ای دارد. بدون تضمین سلامت انتخابات، حتی اگر فرضا تمامی شرطهای دیگر وجود داشته باشد، انتخابات تنها یک رقابت نمایشی خواهد بود که نتیجه اش از پیش تعیین شده است. استالین، دیکتاتور معروف شوروی سابق، جمله مشهوری دارد که ذات انتخابات نمایشی را به تصویر می کشد: «کسانی که در انتخابات رای میدهند تصمیم گیرنده اصلی نیستند، بلکه آنها که رای را میشمارند تعیین کننده نهایی هستند».

کلام آخر اینکه اگر چه «انتخابات رقابتی»، «انتخابات آزاد» و دموکراتیک نخواهد بود، اما اگر سالم باشد، باز هم آنرا میتوان انتخاباتی میان خودی ها تلقی کرد؛ اما اگر انتخابات «سالم» نباشد، اصلا انتخابات نیست.

منتشر شده در سایت رادیو فردا